คำนมัสการคุณานุคุณ

บทที่1 คำนมัสการคุณานุคุณ

          คำนมัสการคุณานุคุณ เป็นผลงานการประพันธ์ของพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อยอาจารยางกูร) มีเนื้อหาว่าด้วยการน้อมรำลึกและสำนึกในคุณงามความดีของพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ บิดามารดา และครูอาจารย์ โดยมีความมุ่งหมายให้ผู้อ่าน โดยเฉพาะอย่างยิ่งเยาวชนไทย ยึดมั่นในความกตัญญูต่อผู้มีพระคุณและนำแบบอย่างอันดีงามไปปรับใช้ในชีวิตประจำวันได้อย่างถูกต้องเหมาะสม

๑.      ความเป็นมา

คำนมัสการคุณานุคุณที่คัดมาให้ศึกษามีเนื้อหาแบ่งออกเป็น ๕ ตอน แต่ละตอนมีที่มาจากคาถาภาษาบาลี ดังนี้

คำนมัสการพระพุทธคุณ : อะระหัง สัมมาสัมพุทโธ ภะคะวา, พุทธัง ภะคะวันตัง อภิวาเทมิ

      พระผู้มีพระภาคเจ้า, เป็นพระอรหันต์ดับเพลิงกิเลสเพลิงทุกข์สิ้นเชิง ตรัสรู้ชอบได้โดยพระองค์เอง

      คำนมัสการพระธรรมคุณ :สวาก ขาโต ภะคะวะตา ธัมโม, ธัมมังนะมัสสามิ

      คำนมัสการพระสังฆคุณ : สุปะฏิปปันโน ภะคะวะโต สาวะกะสังโฆ, สังฆัง นะมามิ

     คำนมัสการมาตาปิตุคุณ : มารดาทั้งสองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยคุณอันหาที่สุดมิได้ ข้าพเจ้าขอไหว่เท้าทั้งสองของมารดาบิดา

คำนมัสการพระอาจริยคุณ : ครูอาจารย์ผู้ใหญ่และผู้น้อยทั้งหลายล้วนเป็นผู้มีพระคุณอันประเสริฐยิ่ง ได้อบรมสั่งสอนให้ศิษย์มีวิชาความรู้ ได้ให้โอวาทตักเตือนด้วยเมตตาธรรม ข้าพเจ้าขอกราบไว้คุณครูอาจารย์เหล่านั้นด้วยความเคารพ

๒.    ประวัติผู้แต่ง

          พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารกูร) เป็นนักปราชญ์คนสำคัญของไทยในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ท่านได้รับการยกย่องว่าเป็นผู้รอบรู้ในวิชาภาษาไทยและได้ชื่อว่าเป็นข้าราชการที่จงรักภักดีต่อพระมหากษัตริย์ ทั้งยังเป็นครูที่เปี่ยมด้วยคุณธรรม อุทิศชีวิตเพื่อพัฒนาการศึกษาของชาติอีกด้วย

๓.    ลักษณะคำประพันธ์

         คำนมัสการคุณานุคุณแต่ละตอนแต่งด้วยคำประพันธ์ประเภทต่างๆดังนี้

         ๓.๑ อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑

               อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ เป็นฉันท์ที่นำมาแต่งคำนมัสการคุณานุคุณ มาตาปิตุคุณ และอาจริยคุณ มีลักษณะบังคับ ดังแผนผังต่อไปนี้

   ๓.๒ กาพย์ฉบัง ๑๖

                    กาพย์ฉบัง ๑๖ เป็นกาพย์ที่นำมาแต่งคำนมัสการพระธรรมคุณและพระสังฆคุณมีลักษณะบังคับ ดังแผนผังต่อไปนี้

      ๔.    เนื้อเรื่อง

                                                       คำนมัสการพระพุทธคุณ

   อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑

                                             องค์ใดพระสัมพุทธ              สุวิสุทธะสันดาน
                                             ตัดมูลกิเลสมาร                   บ่มิหม่นมิหมองมัว
                                             หนึ่งในพระทัยท่าน             ก็เบิกบานคือดอกบัว
                                             ราคีบ่พันพัว                         สุวคนธะกำจร
                                             องค์ใดประกอบด้วย            พระกรุณาดังสาคร
                                             โปรดหมู่ประชากร              มละโอฆะกันดาร
                                             ชี้ทางบรรเทาทุกข์                และชี้สุขเกษมสานต์
                                             ชี้ทางพระนฤพาน                อันพ้นโศกวิโยคภัย
                                            พร้อมเบญจพิธจัก-              ษุจรัสวิมลใส
                                             เห็นเหตุที่ใกล้ไกล               ก็เจนจบประจักษ์จริง
                                            กำจัดน้ำใจหยาบ                 สันดานบาปแห่งชายหญิง
                                            สัตว์โลกได้พึ่งพิง                มละบาปบำเพ็ญบุญ
                                            ลูกขอประณตน้อม              ศิรเกล้าบังคมคุณ
                                            สัมพุทธการุญ-                    ยภาพนั้นนิรันดร ฯ
                                                   

คำนมัสการพระธรรมคุณ

กาพย์ฉบัง ๑๖

ธรรมะคือคุณากร		ส่วนชอบสาธร
ดุจดวงประทีปชัชวาล
แห่งองค์พระศาสดาจารย์		ส่องสัตว์สันดาน
สว่างกระจ่างใจมล
ธรรมใดนับโดยมรรคผล		เป็นแปดพึงยล
และเก้านับทั้งนฤพาน
สมญาโลกอุดรพิสดาร		อันลึกโอฬาร
พิสุทธิ์พิเศษสุกใส
อีกธรรมต้นทางครรไล		นามขนานขานไข
ปฏิบัติปริยัติเป็นสอง
คือทางดำเนินดุจครอง		ให้ล่วงลุปอง
ยังโลกอุดรโดยตรง
ข้าขอโอนอ่อนอุตมงค์		นบธรรมจำนง
ด้วยจิตและกายวาจาฯ

คำนมัสการพระสังฆคุณ

กาพย์ฉบัง ๑๖

สงฆ์ใดสาวกศาสดา		รับปฏิบัติมา
แต่องค์สมเด็จภควันต์		เห็นแจ้งจตุสัจเสร็จบรร-
ลุทางที่อัน		ระงับและดับทุกข์ภัย
โดยเสด็จพระผู้ตรัสไตร		ปัญญาผ่องใส
สะอาดและปราศมัวหมอง		เหินห่างทางข้าศึกปอง
บ มิลำพอง		ด้วยกายและวาจาใจ
เป็นเนื้อนาบุญอันไพ-		ศาลแด่โลกัย
และเกิดพิบูลย์พูนผล		สมญาเอารสทศพล
มีคุณอนนต์		อเนกจะนับเหลือตรา
ข้าฯ ขอนบหมู่พระศรา-		พกทรงคุณา-
นุคุณประดุจรำพัน		ด้วยเดชบุญข้าอภิวันท์
พระไตรรัตน์อัน		อุดมดิเรกนิรัติศัย
จงช่วยขจัดโพยภัย		อันตรายใดใด
จงดับและกลับเสื่อมสูญ ฯ
คำนมัสการมาตาปิตุคุณ

 อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑

                                                   ข้าขอนบชนกคุณ                 ชนนีเป็นเค้ามูล
                                                   ผู้กอบนุกูลพูน                      ผดุงจวบเจริญวัย
                                                   ฟูมฟักทะนุถนอม                 บ บำราศนิราไกล
                                                   แสนยากเท่าไรไร                  บ คิดยากลำบากกาย
                                                   ตรากทนระคนทุกข์               ถนอมเลี้ยง ฤ รู้วาย
                                                   ปกป้องซึ่งอันตราย                จนได้รอดเป็นกายา
                                                   เปรียบหนักชนกคุณ               ชนนีคือภูผา
                                                   ใหญ่พื้นพสุนธรา                   ก็ บ เทียบ บ เทียมทัน
                                                    เหลือที่จะแทนทด                 จะสนองคุณานันต์
                                                    แท้บูชไนยอัน                        อุดมเลิศประเสริฐคุณ

คำนมัสการอาจริยคุณ

อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑

อนึ่งข้าคำนับน้อม     ต่อพระครูผู้การุณ
โอบเอื้อและเจือจุน		อนุศาสน์ทุกสิ่งสรรพ์
ยัง บ ทราบก็ได้ทราบ		ทั้งบุญบาปทุกสิ่งอัน
ชี้แจงและแบ่งปัน		ขยายอรรถให้ชัดเจน
จิตมากด้วยเมตตา		และกรุณา บ เอียงเอน
เหมือนท่านมาแกล้งเกณฑ์		ให้ฉลาดและแหลมคม
ขจัดเขลาบรรเทาโม		หะจิตมืดที่งุนงม
กังขา ณ อารมณ์		ก็สว่างกระจ่างใจ
คุณส่วนนี้ควรนับ		ถือว่าเลิศ ณ แดนไตร
ควรนึกและตรึกใน		จิตน้อมนิยมชม

บทวิเคราะห์

คุณค่าด้านเนื้อหา

๑.     คำนมัสการพระคุณ มีเนื้อหาสำคัญคือ การสรรเสริญพระคุณของพระพุทธเจ้า

๒.   คำนมัสการพระธรรมคุณ พระธรรมคือ คือคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า

๓.    คำนมัสการพระสังฆคุณ ถ้าพรพุทธองค์ไม่ได้ทรงสถาปนาคณะสงฆ์ขึ้นหลักธรรมที่พระพุทธองค์ทรงค้นพบย่อมสูญสิ้นไปพร้อมกับเสด็จดับขันธ์ปรินิพาน

๔.    คำนมัสการมาตาปิตุคุณ มารดาบิดาเป็นผู้มีพระคุณก่เราเพราเป็ผู้ให้กำเนิดและเลี้ยงดูเราโดยไม่หวังผลตอบแทน

๕.    คำนมัสการอาจริยคุณ เนื่องด้วยครูอาจารย์เป็นผู้มีพระคุณแก่เราเพราะเป็นผู้อบรมสั่งสอนและถ่ายทอดวิชาความรู้ให้แก่เรา

คุณค่าด้านกลวิธีการแต่ง

๑.     การเลือกสรรคำเหมาะกับเนื้อเรื่อง กวีเลือกสรรถ้อยคำนำมาใช้ได้อย่างไพเราะเหมาะสม

๒.   การเลือกสรรคำที่มีเสียงเสนาะ กวีใช้ความงามและเสียงเสนาะในการอ่าน นอกเสียงโดยการใช้สัมผัสอักษรละสัมผัสสระ ได้แก่ สัมผัส การเล่นคำ

๓.    ภาพพจน์ กวีใช้การเปรียบเทียบแบบอุปมาเพื่อให้ผู้อ่านเห็นภาพชัดเจนขึ้น

              เมื่อประมวลความดีเด่นด้านเนื้อหาและวรรณศิลป์แล้ว คำนมัสการคุณานุคุณจึงถือว่ามีความครบเครื่องในเรื่องคุณค่าทางวรรณกรรม ควรแก่การท่องจำ เพื่อเป็ยเครื่องช่วยกำกับกาย วาจา ใจ และเตือนสติให้ทุกคนโดยเฉพาะเยาวชนไทยได้สำนึกและน้อมรำลึกถึงพระคุณของพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ บิดามารดา และครูอาจารย์ สมดังเจตนารมณ์ของพระยาศรีสุนทรโวหาร ผู้ประพันคำนมัสการคุณานุคุณ